व्यष्टीच्या कोषामधून समष्टीचे दर्शन घडवण्याचे भाऊ पाध्यांचे कलात्मक कौशल्य हाच त्यांच्या श्रेष्ठत्वाचा गाभा आहे. भाऊंच्या लेखनात निवेदक ते स्वत: आहेत आणि नाहीतही. त्यांचे प्रत्येक पात्र निवेदनात आपला रास्त हिस्सा घेते, आपली बाजू मांडते. न्यायाधीशाशिवाय चाललेले हे खटले आहेत. परस्परविरोधी दावे करणारे आणि स्वत:ची वकिली करणारे लोक, आरोप करणारे, अपराध करणारे, साक्ष देणारे, निकाल देणारे असे अनेक निवेदकांचे स्वर भाऊंच्या लेखनात आपल्याला ऐकू येतात. मग कळते की हा एक समाजाचा गलबला आणि त्यातून येणारा मानवतेचा आवाजच आहे.

- दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे

आम्ही मराठी माणसं मुर्दाड आहोत. आमचा मख्खपणा एका ज्ञानेश्वरानं जात नाही, एका तुकारामानं जात नाही, एका साने गुरुजीनंसुद्धा जात नाही. भाऊ पाध्येनं तर तसा प्रयत्नसुद्धा केला नव्हता. त्यामुळे भाऊचं लिखाण काय प्रतीचं होतं ह्याबद्दल आम्ही अडाणी राह्यलो असलो तर नवल वाटायचं काहीच कारण नाही. 'कधीकाळी कुठंतरी माझा समानधर्मा निपजेल' ही प्रत्येकच लिहिणा-याची आशा असते. अशी काही आशा भाऊ मागं ठेवून गेलाय का नाही कोण जाणे!

- अशोक शहाणे

(महाराष्ट्र टाइम्स, ३ नोव्हेंबर १९९६)

The new literature (that began in 1960s) dedicated itself to looking at life with the naked eye and recording what it saw in ruthless detail. Bhau Padhye took the short story out of its cosy, middle-class environs onto the streets, gutters and public parks of the big city where loafers and layabouts, clerks and coolies, struggled to survive. Padhye's language too was of the streets, paying no heed to the niceties that had, until then, separated literature from life. Conservatives rose up in arms against him, but the young recognised their world in his.

- Shanta Gokhale

(The Hindu, 7 March 2010 )

Every great city creates its own great writer and Bhau Padhye — the Marathi fiction-writer— was created by Bombay. I consider him the greatest writer of Bombay in any language.

- Dilip Chitre

(Tehelka, 02 July 2005)

पात्रचित्रणाच्या तंत्रात 'नमुने' हे वास्तववादी साहित्याचे लक्षण आणि घटक समजले गेले आहेत (लुकाच). ह्या नमुन्यांत व्यक्तीचे सामान्यत्व व विशेषत्व हे दोन्ही गुण असावे लागतात, दोन्हीचा संयोग व्हावा लागतो. मराठीतल्या व्यक्तिप्रधान कादंब-यांत, विशेषत: लैंगिकता हेच आशयसूत्र असलेल्या कादंब-यांत, वास्तवाभिमुख असा हा संयोग घडत नाही. ह्याशिवाय नव्या समाजात भावनिक व बौद्धिक अशा दोन्ही वृत्ती माणसांमध्ये सापडतात. पात्रे विचार करणारीही असावी लागतात. नुसती भोगणारी, भोग देणारी, असहाय अशी नसतात. वेश्या झालेली स्त्रीही आधीची एक असह्य चौकट मोडून वेश्या होते, ही वस्तुस्थिती मांडली गेली पाहिजे. ह्या बाबतीत भाऊ पाध्ये यांची पात्रे ठळकपणे समोर येतात (अग्रेसर, वैतागवाडी, बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर, वासूनाका). म्हणून भाऊ पाध्ये आजचे सर्वश्रेष्ठ कादंबरीकार आहेत असे मानावे लागते.

- भालचंद्र नेमाडे

(टीकास्वयंवर, पान २२८)

  

ज्यांना भाऊंच्या ह्या दस्तावेजाविषयी इतरांना सांगायचंय त्यांना हे पत्रक ई-मेलने पाठवता येईल, किंवा प्रिंट काढून नोटीस बोर्डावर लावता येईल, किंवा नुसतं वाटता येईल.

***

चित्र्यांचा एक मजकूर

(भाऊंबद्दल चित्र्यांनी खूप वेळा खूप ठिकाणी खूप काही लिहिलंय. इथे जो मजकूर प्रसिद्ध होतोय तो चित्र्यांच्या खाजगी संग्रहातला विजया चित्र्यांनी दिलेला- कुठेच छापून वगैरे न आलेला.)

 मुंबई: पठ्ठे बापूरावांपासून थेट नामदेव ढसाळांपर्यंत, मर्ढेकरांपासून थेट विवेक मोहन राजापुरेपर्यंत, नारायण सुर्व्यांपासून थेट प्रकाश जाधवांपर्यंत मराठीत तिचा वाङ्मयीन व्याप आहे. पण ह्या वाङ्मयीन मुंबईच्या थेट केंद्रापाशी एकच मराठी कथा-कादंबरीकार उभा आहे, तो म्हणजे भाऊ पाध्ये. मराठी संस्कृतीतलं हे मूळ महानगर त्याच्या सर्व सामाजिक गतिमत्तेसकट आणि नीतिमत्तेसकट भाऊंच्या विश्वात साकार झालंय. मार्क्वेझ, कुंदेरा, रश्दी यांसारखे अनेक लेखक गेल्या दहा-वीस वर्षांत जगभर गाजले. भाऊ ह्या लेखकांच्या इयत्तेचे, वैश्विक महत्त्वाचे लेखक आहेत. पण मराठीतही त्यांना पुरेसं ओळखलं गेलेलं नाही. मराठी साहित्या संस्कृतीच्या कोतेपणाचीच ही खूण आहे. आणखी दहा-वीस वर्षांनी भाऊंच्या कर्तबगारीची ओळख सर्वांनाच पटेल, अशी मला खात्री आहे.

मराठीतच नव्हे, जगात कोठेही, महानगरीय माणसाचं जीवन अस्तित्व आणि अनस्तित्वाच्या हिंसक आणि विक्राळ सीमेवरल्या अतिवास्तवसदृश वास्तवात जगलं जातं. त्याच्या दैनंदिन जीवनातल्या साध्यासुध्या घटनांमध्ये अमानुष हिंसेचा ओघ प्रकटत रहातो. संपूर्णपणे मानवनिर्मित जगात, जिथे नियती हे मानवी समाजाच्याच सामूहिक आत्माक्रमणाचं फळ आहे, माणसं एक चमत्कारिक जीवन जगत असतात. त्यांनी सामूहिकरित्या दडपलेला निसर्ग आणि त्यांनी स्वीकार केलेली जीवनशैली यांच्या दरम्यान त्यांच्या वैयक्तिक जीवनाची तारेवरली कसरत चालू असते. भाऊ पाध्यांच्या कथा-कादंब-यांच्या विश्वात ही कसरत आणि तिच्यातल्या दारुण विसंगती प्रकट झाल्या आहेत. नोबेल पुरस्कारासाठी एखाद्या भारतीय लेखकाचं नाव सुचवायचं झालं तर बिनदिक्कत मी भाऊंचं नाव सुचवीन. दुर्दैव हेच की मराठीतही भाऊंचं महात्म्य कोणी ओळखत नाही.

***

हा मजकूर लिहिला गेला त्याला बुडाला बाजार दहा-वीस वर्षं तरी नक्कीच झाली असतील.

***

About Bhau

- Shoshanna Padhye

Shoshanna and Bhau Padhye

(Bhau’s wife Shoshanna was born in the Bene Israel Community. This post includes excerpts from the article based on an interview of Shoshanna Padhye. This article is a part of the book titled ‘Jewish, Indian and Women : Stories from the Bene Israel Community’. This book, published by VACHA Women’s Resource Centre (Mumbai) in July 2002 was edited by Nina Haeems. As this book was a part of the project to “search for invisibilized women’s role and contribution in history and community life”, the purpose of the interview was to document the social contribution of Shoshanna Padhye, the trade union worker. But, in between, she does talk about her personal life too. As this blog is an effort to document ‘Bhau Padhye’, the words of Shoshanna that directly talk about Bhau are only included here; So there may not be a flow between one paragraph and the other but there is definitely a relevant link.)

                    

I met Bhau in 1950. His full name was Prabhakar Narayan Padhye but he was better known as Bhau Padhye and later that became his pen name. At that time he was in Ruia College studying Economics and Statistics and his professor, U. U. Bhatt had told the students, ‘You must study Trade Unions first hand. It won’t do only to read about it in books. Go out and get direct experience. See how unions function.’ Prof. U. U. Bhatt used to hold study circles for the students and had called Ashok Mehta and others to address them. That was how Bhau came and worked with us. Later he became a full timer.

Bhau completed his B.A. After graduating he even taught Maths for one year in the Sir Elly Kadoorie School in a leave vacancy. He attended university for one year, working towards his M.A. degree. He took Sanskrit for M.A. and wanted to become a teacher. But he gave up studies after one year. We got married in 1956 and he had to get a job. I was working at that time, but I earned very little. I used to get Rs. 75 per month for my work in the union.

Mine is an inter-caste marriage. Earlier, in 1931 I think, my elder sister married a Nagar Brahman. She married very young. She was not even fourteen year old at that time. My sister’s in-laws were very orthodox. If you meet her you will never guess that she was born Jewish, she has changed so much. As for me, I have not changed at all. I never put kumkum, or wore green bangles. And I have never worshipped idols. I never wore a mangalsutra. My mother-in-law used to say, ‘If you don’t want to wear it, don’t.’

We had a registered marriage. After the wedding we did not go to Bhau’s house. His mother did not even know that we were to get married that day, 13 November 1956. No one from his side was present at our wedding. Only a friend was there. Bhau stepped out of the house without saying he was going to get married that day. If he had told them he was going to marry a Jewish girl, they would have been upset and there would have been a quarrel. So, why have all that?

Bhau’s friend was a clerk in the Labour Court which was in Jacob Circle. He had a room in Matunga, opposite Aurora Cinema. When we told him that we wanted to get married but first needed to find a place to stay, he had said, ‘ Don’t worry, submit the notice of the marriage. My wife will be going to her village soon, and you can stay in my house. I will sleep outside.’ My husband bought all the things that we would require to set up a new home. My parents had given me a trunk with some clothes.

My mother came with me for the registration of my marriage. Three of my brothers also came. My eldest brother was not there, he was in Vengurla. He sent me some money as a wedding gift. My father was bedridden. My bhabhi’s father, who was a Nowgaonkar and related to Principalbai Rebecca Reuben, came from Nashik to sign as a witness. He worked with PWD.

I told my husband that I would keep the same name- Shoshanna. Shoshanna Mazgaonkar will become Shoshanna Padhye. But Shoshanna will not become Sushma or Shobahana.

My husband used to say, ‘You just be the way you are.’

My husband’s mother herself took the first step of reconciliation with Bhau and myself. Bhau and I had gone to Nashik to my uncle’s house, and she happened to be staying with her daughter and her family who were also in Nashik. She met me on the street in Nashik, and she said, ‘Shoshanna, now come to me in Mumbai, do not stay anywhere else.’

Someone from Tata Institute came to interview me once. She looked around our house and remarked, ‘There is no dev-ghar in your house, which god do you worship?’ Actually, when it is time to celebrate our festivals, I go to my brother’s house. I am there for Rosh Hashanah and the other festivals. For Diwali I used to go to my mother-in-law’s house.

Bhau was a writer. He has written some ten to twelve novels, short stories and a book on the film maker Guru Datt. He used to bring out a magazine, and contributed articles to various weeklies- Sobat, Manus.

I did not write myself. I did try, but never succeded. However, I used to give my husband a lot of material that often formed the basis of his work. I am a close observer of people. I used to visit families and take in minute details of their way of life, their home, the kind of relations they had with each other, and I would describe all this to him. He always said that I had a great understanding of human nature.

In 1989, my husband had a paralytic attack. His friends, Dilip Chitre and Bhalchandra Nemade went to Delhi and got a government pension for him. This started in 1995.

After his death, the pension should have continued in my name. I wrote to the government. They wanted proof of our marriage- a wedding photograph for one thing. We didn’t have a big wedding with a reception and all that and so there was no photograph. I went to the Old Custom House where we had registered our marriage in 1956 and finally managed to get a copy of the original marriage certificate. This I sent to Delhi. Finally three years after his death I started getting the pension. I fought and I got the pension. All my life I have fought for others, why should I not fight for myaself? Even now they send the pension to Vasai. Bhau and I used to live there. But now I have sold that house. I have sent them my current address, yet the pension goes to Vasai.
***
Shoshanna Padhye was born on 25 June 1925. Died in July 2005.
***

Shoshanna and Bhau

***

माझी कादंबरी- एक ब्लडी हार्ड वर्क !

- भाऊ पाध्ये


(१९८१ साली 'आयुध' ह्या दिवाळी अंकात प्रसिद्ध झालेला हा लेख.)
 
नुस्तं लिखाण करणं म्हणजे चक्क ब्लडी हार्ड वर्क (अभिनेत्री तनुजाच्या शब्दांत!) असतं. आणि कादंबरीसारखं विस्तृत लेखन करणं म्हणजे तर....., मराठीमध्ये हल्ली जो तो कादंबरी लेखन करू लागलाय. ते पाहून मनात विचार येतो की एक तर आपल्याला वाटतं तितकं काही कादंबरी लेखन हार्ड वर्क नसावं किंवा मराठी भाषेतले लेखक असे काही जिनिअस असावेत की एकोणिसाव्या शतकातील ग्रेट रशियन रायटर्सही त्यांच्यापुढे फालतू वाटावेत.
 
लेखनासंबंधी म्हणाल तर तनुजाची जी भूमिका फिल्म इंडस्ट्री व अदाकारीसंबंधी आहे तीच आहे. (तिच्या क्षेत्रात ती आणि माझ्या क्षेत्रात मी सारख्याच उंचीचे आहोत, असे मला म्हणायचा मोह होतोय!)
 
माझ्या 'वासूनाका', 'बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर' अशा एक दोन चीजा गाजल्या तर तनुजाचीही 'दो चोर', 'अनुभव' अशी एक दोन पिक्चर्स चालली. दुसरे म्हणजे ती आपण फिल्म इंडस्ट्रीला बांधलेले आहोत असे मानते तसे मीही कादंबरी लेखनाला बांधलेलो आहे असे मानतो. कादंबरी हा सर्वात श्रेष्ठ वाङ्‌मयप्रकार असून नाटक-बिटक लिहिणे त्या मानाने फारच मामुली आहे असे मनापासून मी मानतो.
 
मी कादंबरी लिहायला घेतली त्या वेळी कादंबरी हा पॉप्युलर वाङ्‌मयप्रकार नव्हता. त्या वेळी मराठीत कादंबरीकार किती- तर हातावर मोजण्याइतके तीन-चार. श्री. ना. पेंडसे, व्यंकटेश माडगूळकर किंवा गो. नी. दां. कुठल्याही साहित्यप्रेमी व्यक्तीस मी, एका नवोदित लेखकाने कादंबरी लिहिली असे म्हटले, म्हणजे तो शॉक लागल्याप्रमाणे माझ्याकडे पहात असे. माणसाने हळूहळू लघुकथा लिहून हात घोटवावा. मग तो चांगला कसून तयार झाला की लिहावी कादंबरी असे तेव्हा मानले जात असे नि मला तसा हितोपदेश केला जात असे. अशी परिस्थिती. ...तोच प्रकार आता किती पॉप्युलर झाला पहा. मी लघुकथांचा संग्रह करावा म्हणून प्रकाशकाला शोधतो तेव्हा प्रकाशक मला सांगतो, "कादंबरी आहे का बोला? आज कादंबरी खपते." काय जमाना आहे पहा, ज्या वेळी मी हातात कादंबरी घेऊन प्रकाशकाकडे जात होतो, त्या वेळी त्याला कथा हव्या होतात. आता कथा घेऊन जातो त्या वेळी त्याला कादंबरी हवी. आज बाजारात हा माल खपतो म्हणून तो हवा. 'ऑफ सीझन'चा माल आणू नका. मागे दुसरा माल खपत होता, हा खपत नव्हता. हा माल 'ऑफ सीझन'चा ठरला होता. मराठी प्रकाशक प्रकाशक आहेत की बनिये?
 
असो. 'डोंबा-याचा खेळ' या माझ्या कादंबरीचे प्रकाशन म्हणजे मराठी साहित्याच्या इतिहासातली दर्दभरी दास्तान आहे. वो किस-किसको सुनाऊं! 'लग्न पहावं करून' या उक्तीप्रमाणे 'कादंबरी पहावी छापून' अशी एक म्हण मी त्या वेळी काढली होती. पण सध्या लग्न सराईची धामधूम पाह्यली की 'लग्न पहावं करून' म्हणण्याची सोय राह्यली नाही. ललित मासिकाचा कुठच्याही महिन्याचा अंक उचलावा नि नव्या कादंब-यांची जंत्री पहावी. लग्नानंतर फॅमिली प्लॅनिंग तरी करता येते- पण कादंब-यांच्या प्रॉडक्शनचे काय? सध्या ज्या जोमाने हे प्रॉडक्शन चालू आहे, त्यांच्या हिशेबात स्वत:चा विचार करता मला नपुंसकत्व आल्यासारखे वाटते.
 
लिहिण्याबाबत आपले लहरी खाते- हवं तर म्हणा. हवं तर 'लिहावेसे वाटेल तेव्हाच लिहावे' अशी यामागे तात्विक भूमिका आहे असे म्हणा. परंतु दर वर्षी बाजारात आपण काही माल टाकला नाही म्हणून गेलाबाजार पश्चात्ताप करण्याची वेळ नियमितपणे आली आहे.
 
खरे म्हटले तर आपला कादंबरीचा माल बाजारात टाकला आणि माल कसा काय खपला म्हणून बाँबे बुक डेपोवाले, मॅजेस्टिक बुकवाले यांच्याकडे जाऊन 'कसं काय चाललंय?' म्हणून विचारावं आणि माल खपत असला तर त्यांनी म्हणावं. "आणा आणा, आणखीन असला माल आणा- चांगली डिमांड आहे तुमच्या मालाला!" असे मलाही वाटते. असे भाग्य आपल्याला कुठे? आपण इतके कुठे सेलेबल आहोत? आपण म्हणजे आपला माल! आपला माल आणि आपण यात फरक कुठे आहे? माल कसा प्रोड्यूस करावा याचे बाजाराचे तंत्र आपल्याला कुठे ठाऊक आहे? आपल्या देशात बांगलादेशचे युद्ध झाले. त्या निमित्ताने दादरला एक परिसंवाद झाला. या परिसंवादात शाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांनी साहित्य व्यवसाय मार्गदर्शन करणारा बराच बोध केला. ते म्हणाले,"पहा, बांगलादेशचा लढा म्हणजे एक रोमहर्षक अनुभव आहे. यावर साहित्यिकाने लिहिले पाह्यजे! कुठे आहे साहित्यिक?" मी तोंड लपवले. कसं मी त्या शाहिरांना कादंबरीकार म्हणून आश्वासन देणार- "शाहीर, हा मी आहे. पाडतोच मी एक बांगलादेशच्या लढ्यावर कादंबरी!" आपली ती कुवत नाही. आपल्याला या मर्यादा मंजूर आहेत. त्यानंतर आणीबाणी आली तेव्हा हेच! ...हाही प्रसंग मोठा संघर्षमय! कुठे आहेत साहित्यिक? अश्या आपल्या रोमहर्षक ऐतिहासिक प्रसंगाच्या बसेस चुकत आल्या आहेत. एखाद्याच्या लेखणीच्या मर्यादा असतात! मर्यादा तरी वाचकांनी मंजूर करायला हरकत काय आहे?
 
कादंबरी लिहिणे हा हार्ड जॉब असो वा नसो, मला तो करावाच लागतो. आपल्याला मिळालेला तो शापच म्हणा. तुम्ही कधी एखाद्या प्रचंड कारखान्यात गेलात त्या वेळी तुम्हाला प्रचंड चक्र फिरताना, शॅफ्टस् हालताना दिसतात. अनेक वेळा ही यंत्र थांबवण्यासाठी आपला हात घालण्याची वेडी उर्मी माझ्या मनात आली आहे. तशीच माझ्या डोक्यात चालणारी चक्रे, शॅफ्टस्, पिस्टन्स थांबवावेत असे मला वाटले आहे. ही जोपर्यंत चालतात तोपर्यंत 'प्रॉडक्शन' निघणारच. ते अटळच असतं. कुठल्याशा अमेरिकन कादंबरीकाराला एका पत्रकाराने मुलाखतीत सवाल विचारला होता, 'आपण लेखक होऊ असे तुम्हाला केव्हापासून वाटू लागले?' मला हा प्रश्न विचारला असता तर मी उत्तर दिले असते, "अगदी फार पूर्वीपासून!. . . " पण, असे वाटत तरी मी लिहिण्याकडे कधीच तसे लक्ष दिले नव्हते. मला पुढारी व्हायचे होते, मला आदर्श शिक्षक व्हायचे होते. तरुण वय म्हणजे हिरो बनण्याची स्वप्न पहाण्याचे. ब्लडी हार्ड वर्क करण्याचे नव्हे. पुढारी बनणे सोपे आहे, कोवळ्या विद्यार्थ्यांवर भंपकपणे इंप्रेस करून हितोपदेश करून आदर्श शिक्षक होणे शक्य आहे. परंतु ब्लडी हार्ड वर्क केल्याखेरीज कादंबरीकार बनणे कसे शक्य आहे? मला वाटते म्हणूनच मी कादंबरी लिहिण्याचा माझा मनसुबा पुढे ढकलला होता. आयुष्यात चांगले कर्तृत्व संपादन करून उतार वयात निवृत्त व्हावे. आपली एखादी लायब्ररी असावी. उत्तमोत्तम ग्रंथांचे वाचन करून आपण व्युत्पन्न व्हावे. आपल्या जवळ भरापूर वेळ असावा. कधीही कॉन्स्टीपेशन होऊ नये आणि आपण तोंडात पाईप धरून धुराची वलये काढत गालिच्यावरून येरझारा घालत आपला नायक नायिकेशी कसा वागेल याचा विचार करावा वगैरे वगैरे. म्हणजे आपण पूर्ण कादंबरीकार बनू असे मला वाटायचे. सुप्रसिद्ध पाश्चात्य लेखक सॉमरसेट मॉम यांनी लेखनाविषयी एक ग्रंथ लिहिला आहे, तो मी वाचला होता. त्यातले एक वाक्य माझ्या नजरेत अंजन घालणारेच होते. "बरेच लेखक आपल्या तारुण्याच्या उर्मीमध्ये लिहितात, पण. . . " आपण तरुण असलो म्हणजे लिहिणे बरे नाही असे माझ्या मनात तेव्हापासून घर करून बसले होते. मग कादंबरीसारखा प्रदीर्घ व विस्तृत खटाटोप करण्यास पन्नाशीपुढचा निवृत्तीचा काळ योग्य नव्हे काय? तर कादंबरी लेखनासाठी योग्य काळाचे भान असूनही मी ऐन पंचविशीतच कादंबरी लिहावयास घेतली याचे कारण माझ्या डोक्यात चालणारी यंत्रेच होत, दुसरे काही नाही. पंचविशीत किंवा गद्धे-पंचविशीत विचार म्हणजे एक कथानक, एका विशिष्ट पार्श्वभूमीवर येणारी कॅरेक्टर्स व त्यातून निर्माण होणारे कथेचे सूत्र यापुढे गेलेला नसतो. हिंदी चित्रपटात कधी काश्मीर, कधी युरोप तर कधी मुंबई असे बॅक ड्रॉप वापरून हिरो-हिरॉईन व खलनायक, त्यांचे आईबाप, सहायक नट, त्याची प्रेयसी, विनोदी नट, नोकरचाकर असा एक संपूर्ण प्लॉट तयार करावा लागतो, त्याचप्रकारे कादंबरीचे आहे. तसे हिंदी चित्रपटाची पटकथा जमवणे वाटते तितके सोपे नसते. त्याचप्रमाणे ना. सी. फडक्यांच्या तंत्र - मंत्राने बेतून लिहिलेली कादंबरी लिहिणे सोपे नसते. दोन्ही हार्ड जॉब्स असतात. निवृतीच्या वयात बुद्धिबळ खेळण्याचा जो आनंद मिळेल तोच आनंद असे हार्ड जॉब्स करण्यात मिळतो. म्हणून हार्ड जॉब्स न करता लेखन हे इझी व्हायला हवे असते. असे इझी झालेलं लेखन हे केव्हाही अधिक समाधान देणारे असते. मी 'बॅ. अनिरुद्ध धोपेश्वरकर' ही कादंबरी एका महिन्यात 'नॉन स्टॉप' लिहिली. त्यामुळे ती चांगली उतरली यात मला शंकाच राह्यली नाही. कादंबरी लिहिताना आपला अनुभव, धडपड, मेहेनत, डोक्यातील चक्रे यांचा अशा रीतीने मिलाफ झाला पाहिजे की कधीही कॉनस्टीपेशन झाल्याप्रमाणे अस्वस्थ होता कामा नये. लेखन हे तेव्हाच स्वस्थता निर्माण करते जेव्हा तुम्हाला ते पार करताना कॉनस्टीपेटेड अवस्था अस्वस्थता निर्माण करत नाही. हा एक असा ब्लडी हार्ड जॉब आहे की जो कादंबरीकाराला आवडायला हवा. मी जेव्हा तो ब्लडी हार्ड जॉब म्हणतो, त्या वेळी कादंबरी लेखनाविषयीचा तिटकारा आणि कादंबरी लेखनाची ओढ यातील 'लव्ह-हेट रिलेशनशिप' मी अनुभवतो. या 'लव्ह-हेट रिलेशनशिप'मधूनच कादंबरी निखार चढतो. 'वैतागवाडी' हे माझ्या कादंबरीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. 'वैतागवाडी' ही मुंबईतल्या बेघर कारकुनाची कहाणी. ती लिहिताना मला फारच कॉनस्टीपेटेड अस्वस्थता जाणवली. मी हा विषय का लिहिण्यास घेतला हे मलाच समजत नव्हतं. या कादंबरीतला मध्यमवर्गीय बेघर माणूसच एकदा म्हणतो, "मला घर नाही ही काय समस्या आहे?" एका मोठ्या प्रकाशकाने ही कादंबरी (स्क्रिप्ट) वाचल्यावर मला म्हटलं, "ही कादंबरी तुम्हाला यश मिळवून देणार नाही कारण ही हिणकस आहे!" मी त्याच्याशी सहमत झालो नाही. माझे मित्र अशोक शहाणेही सहमत झाले नाहीत. मला बेघर माणसाचे दु:ख लिहिण्याची इच्छा डॉ. राम मनोहर लोहिया यांच्या एका भाषणातून झाली. ते म्हणाले होते, "कल्पना करा, एखाद्या माणसाला रस्त्यावर पडल्यानंतर त्याची काय परिस्थिती होते ती." मी अनेक वेळा आमच्या गृहनिर्माण मंडळातील अनधिकृत भाडेकरूंना घराबाहेर काढल्याची दृश्ये पाह्यली. केव्हढी दर्दभरी शोकांतिका! सामानसुमान, बायकामुले यांसह माणूस घराबाहेर फेकला जातो, ते केव्हढे प्रचंड क्रौर्य दिसते. मी आमच्या समाजवादी कार्यकर्त्यांनाही तो कायदा बदलण्यासाठी हलवू लागलो होतो. 'वैतागवाडी'चा नायक अखेर आपला संसार, आपली ड्यू असलेली बायको घराबाहेर पडणार अशा परिस्थितीत येऊन पचतो, त्या वेळी त्याचा पुरुषार्थ संपतो. डोळ्यासमोर एक प्रचंड काळोखाची खाई पसरते नि तो रडतो. बेघर माणसाच्या प्रचंड शोकांतिकेच्या त्या शेवटाला पॅरलल फक्त डी-सिकाच्या 'बायसिकल थीफ'मधल्या नायकाच्या रडण्यामध्ये मिळेल.

कुठचीही कलाकृती म्हणजे कलाकाराने पसंत केलेला विषय आणि त्याचे व्यक्तिमत्व यांचे लग्न अशी माझी एक स्वत:च्या लेखनाच्या संदर्भात केलेली सुटसुटीत व्याख्या आहे. आपल्याकडचे सर्वोत्कृष्ट उदाहरण म्हणजे 'कोसला' ही कादंबरी आहे. ही कादंबरी आणि प्रा. भालचंद्र नेमाडे यांचे व्यक्तिमत्व ह्या गोष्टी अविभाज्य आहेत. आय राईट अ‍ॅज आय लिव्ह, असे ज्या वेळी लेखकाला म्हणता येते, त्याच वेळी आपल्याला त्या लेखकाची लेखन प्रवृत्ती लक्षात येते. बाजारात अनेक प्रकारचे खपाऊ माल हारीने पेश केले जातात, त्या वेळी लेखक स्वत:ला पेश करून आपले व्यक्तिमत्व अनेक प्रवाहपतितांपेक्षा वेगळे असे असल्याचे स्वच्छपणे दाखवतो. कादंबरी हे तुमच्या स्टेटमेंट व्हायला हवे. 'बॅ. अनिरुद्ध धोपेश्वरकर'मध्ये त्या कादंबरीचा नायक एका अपघाताविषयी चिंतन करताना दिसतो. मी असा अपघात- सामान्य अपघात जो मुंबईसारख्या शहरात घडतो- तो पाह्यला. तो पाह्यला यात विशेष काहीच नाही. तसा तो त्या वेळी अनेकांनी पाह्यालाच होता. हेमिंग्वेच्या शब्दांत 'एव्ह्री डेथ डीमीनिशेस मी' अशी अवस्था मला जाणवली. आणि ती बॅ. धोपेश्वरकराच्या चिंतनामध्ये मी मांडली. जो अनुभव अनेकांनी घेतला होता तरीसुद्धा मला तो माझ्या लिखाणातून पुन्हा सर्वांप्रत पोचवावासा वाटला, इतका तो माझ्या व्यक्तित्वाशी अटळ बनला होता.

असाच एक अनुभव म्हणजे माझ्या एका प्रिय पात्रासंबंधी. तिने एक दिवस लग्न जमवल्याची बातमी मला दिली. मला धक्का बसला. मी म्हणालो, "माझ्याबरोबर राह्यल्यानंतर तुला लग्नाची इच्छा कशी होते?. . . ज्या पुरुषाशी तू लग्न करण्यास तयार झालीस त्याच्यापासून तुला सुख मिळण्याची खात्री कुठे आहे?" तिने मला काय उत्तर द्यावे. "त्यात काय आहे? चार-चार वेळा पोट पाडूनही मुलींची लग्न होतात! मग माझे का होऊ नये?" ती स्वत:ला 'अग्रेसर चेंडू' म्हणवून घ्यायची. तिच्या या दृष्टीचा मी प्रथमच अनुभव घेत होतो. मी तिला मानलं. तिच्यासारख्या चार-चार वेळा पोट पाडणा-या समाजातल्या सर्व मुलींना मानलं! ती मुलगी चालू खरी परंतु तिच्या चालूगिरीमध्ये सुसंगतपणा होता. मानलं तिला मी!

मोटार अपघात ही एक सर्वसामान्य घटना असेल किंवा अग्रेसर चेडूची विचार करण्याची पद्धत जगावेगळी असेल, या दोन्ही घटनांकडे मी माझ्या दृष्टीकोनातून पाहातो म्हणूनच त्या मला सिग्निफिकंट वाटतात. ज्याप्रमाणे बॅ. अनिरुद्ध धोपेश्वरकर हे माझे कॅरेक्टर मृत्यूच्या दर्शनाने हादरते व अंतर्मुख होते त्याच प्रमाणे अग्रेसर चेडूला सवाल करणारा मी आपल्या कनिष्ठ मध्यम वर्गातील तरुण मुली व्होअरिश लेव्हलवर कशा जगात असतात हे दाखवतो. पावित्र्याचे आणि पातिव्रत्याचे, सेलेबल नीतिमत्तेचे बोजड कुबड पाठीवर न बाळगता त्या अधिक मुक्त जीवन जगतात. (साहजिकच स्त्री-मुक्तीची चळवळ त्यांना अपील होत नाही.) सध्या लेखकांच्या व्यक्तिमत्वाविषयी मराठी भाषेमध्ये चर्चा करणे थांबलेच आहे. आणि चर्चा तरी कुणाची करणार?. .. आजचा एखादा लेखक स्वत:ला मार्क्सवादी म्हणवतो, म्हणजे काय, तर काहीच नाही! किंवा एखादा लेखक स्वत:ला दलित म्हणवतो. म्हणजे तो ज्या समाजात वाढला त्या समाजाचा आरसा समाजापुढे ठेवतो आहे. त्याच्याविषयी इंटरेस्ट वाटेल असे कुठे आहे. मी कादंबरीची व्याख्या केली त्याप्रमाणे कादंबरी म्हणजे लेखकाचा विषय आणि व्यक्तिमत्व यांचे लग्न आहे असे एकदा गृहीत धरले तर आजच्या कादंबरीच्या बोहल्यावर फक्त विषय उभा आहे. परंतु आंतार्पाटापलीकडे नवरा मुलगा जो लेखक असायला पाहिजे त्याचा पत्ताच नाही. लेखक हा युनिक असायला हवा. तो दुस-या कुणासारखा असू नये. अर्थात युनिक माणसालाच युनिक अनुभव मिळतात आणि युनिक अनुभवांतूनच तो युनिक निर्मिती करू शकतो. अलीकडे एका अमेरिकन ज्यू लेखकाची- आयझॅक सिंगरची मुलाखत वाचली. तो जे म्हणतो, टॅलेंट नेव्हर ट्राइज टू इमिटेट अदर टॅलेंट. इट इज इटसेल्फ. ही स्वत:च्या लिखाणाविषयी जागरूक असलेल्या लेखकानेच खबरदारी घेतली पाह्यजे. मी माझ्या कादंब-यांच्या आलेखाकडे वळून पहातो, त्या वेळी किती वेगवेगळ्या विषयांना मी हाताळले आहे, हे मला सांगावेसे वाटते. डोंबा-याचा खेळ, करंटा (कामगार चळवळ), वैतागवाडी (गृहहिनांची समस्या), वासूनाका (रोडसाईड रोमिओज), बॅ. अनिरुद्ध धोपेश्वरकर (परात्म व्यक्तिमत्व), अग्रेसर (कनिष्ठ मध्यम वर्गातील मुलीचे जीवन), राडा (बेछूट तरुण व्यक्तित्व), वणवा (नवश्रीमंत व निसर्ग), होमसिक ब्रिगेड (शैक्षणिक विकासाचे प्रकल्प), वॉर्ड नं. ७ सर्जिकल (एका निर्मितीक्षम कलावंताच्या समस्या). प्रत्येक कादंबरीमध्ये मी आहे म्हणून या कादंब-यांमध्ये एक अदृश्य धागा आहे. मी जर पुढे मागे लिहीत राह्यलो तर तो धागा पुढे वाढत चालणार आहे. मी पाह्यल्या त्या मिशनलेस संस्था (कामगार चळवळ, शिक्षण प्रकल्प), घनघोर अंधाराने भरलेले आभाळ (वैतागवाडी, राडा) नव-श्रीमंतांचा उद्दामपणा व आत्मघातकीपणा (वणवा), अस्तित्व विचार (बॅ. अनिरुद्ध धोपेश्वरकर) हे पेश करताना माझ्या व्ह्यू- पॉईंटमध्ये वाचकाला इंटरेस्ट वाटतो की नाही, हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे. मी जे कादंबरीमधून विधान करतो, त्यामुळे वाचक सिरीअसली स्टीम्युलेट होतो की नाही हा प्रश्न आहे. माझी 'होमसिक ब्रिगेड' दादा कोंडकेला दिली. अर्थातच ती त्याला आकलन होण्याच्या पलीकडची आहे, त्यामुळे तो कसा काय स्टीम्युलेट होणार? ते अशक्यच आहे.

वाचकाची समस्या सर्वच चांगल्या रीडर्सना भेडसावणार. अमेरिकेत ३ टक्के लोक वाचतात. ते सिंगर आपल्या मुलाखतीत म्हणतातच, नंबर ऑफ पोटेंशिअल रीडर्स इज डिमीनीशींग. आपल्या वाचकाच्या संदर्भात मी माझी तक्रार पूर्वीही मांडली आहे.

आपल्या वाचकांचा प्रॉब्लेम काय आहे. आपल्याकडे दोन प्रकारचेच वाचक आहेत, एक प्रोफेसरी टीकाकार आणि दुसरे न वाचणारे वाचक. असे वाचक ज्या मराठी समाजामध्ये आहेत; त्या समाजात लिहिण्याचे ब्लडी हार्ड वर्क केल्यानंतर सवाल उभा रहातो तो असा की, कुणासाठी हा खटाटोप? गेल्या दहा वर्षांत मराठीतील वाङ्‌मयीन अ‍ॅक्टीव्हिटीज खतम होत चालल्या आहेत. आणि त्याबद्दल कुणालाही चिंता आहे, असं मला वाटत नाही. प्राध्यापक मंडळी सबस्टॅन्टीव्ह लेखनाची जाणीवपूर्वक दाखल घेण्याचे टाळत आहेत. एक आघाडीची समीक्षिका कुठच्याही व्यासपीठावरून मराठी साहित्याबद्दल रोजचीच तक्रार करत असे- "या देशात विकासाची कामे वगैरे काही चाललंय? पण मराठी वाङ्‌मयात त्याचं दर्शन कुठे आहे?" मला तिला विचारावसं वाटलं- "होमसिक ब्रिगेड हे काय आहे?" पण मला वाटतं, तिला त्या तपशीलात शिरणे सोईचे वाटत नसावे. भाऊ पाध्यांची कादंबरी टाळणेच सोयीस्कर वाटत असावे. प्राध्यापकांची काय कथा! वृत्तपत्रे, दैनिके, नियतकालिके तर साहित्य समीक्षा अंगाबाहेर टाकू लागली आहेत. मराठीतील सर्वाधिक खपाच्या दैनिकाच्या संपादकाला मग भाऊ पाध्येच्या पुस्तकावर लिहिणे म्हणजे आपल्या दैनिकाच्या जागेचा अपव्यय वाटतो. हेमामालिनी किंवा अमिताभ बच्चन यांच्यावरील मजकूर पेईंग वाटतो. परत इतकी मराठी साहित्यविषयक तुच्छता बाळगूनही परत मराठी साहित्याच्या प्लॅटफॉर्मवर मिरवण्याची संधी ते सोडत नाहीतच! त्यातच टीव्हीसारख्या गोष्टीही मराठीतील पोटेंशिअल वाचकाला दूर नेत असतातच!

लिहावे लागते अश्या कुडकुडणा-या मॉर्गसारख्या जगामध्ये. मराठीमध्ये लिहिताना असेच म्हणावे लागते, "ही माझी भाषा आहे. मी सेलेबल असलो काय किंवा नसलो काय, मला निर्धार करून लिहिलेच पाहिजे. वैफल्य वाटून घेता कामा नये. शेंडी तुटो वा पारंबी तुटो. लिहिणे. दुसरं काही नाही! 'वासूनाका' आणि ' बॅ. अनिरुद्ध धोपेश्वरकर' यापलीकडे मी काही लिहिलं आहे की नाही, हेसुद्धा आमच्या तथाकथित पोटेंशिअल रीडरला ठाऊक नसते. नाटके, टीव्ही, चित्रपट कथा- कुठचेच माध्यम आपण गाजवत नाही म्हणजे आपल्या अस्तित्वावरून या तथाकथित पोटेंशिअल रीडरने छेद मारलेला असतो. अर्थात या मुश्कील हालातमध्ये आपली जिंदगी कशी काटणार असे वाटत रहाते. पण तरीसुद्धा एक आशा नेहेमीच लेखकाला वाटावी लागते, आपण युनिक आहोत; आपण निवडलेला विषयही आगळा आहे. . . आय शल नेव्हर ट्राय टू अपील टू द रीडर व्हू हॅज लिटल ऑर नो टेस्ट बट बिग प्रिटेंशन्स! वन डे धिस रीडर इज गोईंग टू व्हॅनिश- आय सिन्सिअरली होप. अखेर लेखकाच्या सेलेबिलिटीची आपल्या समाजात कसोटी लागणार नसून या मिशनलेस समाजाच्या ससेप्टीबिलिटीची कसोटी लागणार आहे.

मिशनलेस सोसायटी इज अ थिंग आणि तिला सामोरे जाण्यात मला स्वारस्य वाटतं. हॅरॉल्ड रॉबिन्स स्टायलीने इथे तिथे चावे घेणे आणि अखेर एस्टॅब्लिश्ड व्हॅल्यूजना शरण जाणे मला मंजूर नाही. आयझॅक सिंगर म्हणतो ते मला यथातथाच वाटते. रिअल रायटर्स स्टे इन देअर इनव्हीरॉनमेंट- इन देअर कॉर्नर. मुंबईकर रहाणे आणि मुंबईकर म्हणून लिहिणे मला मंजूर आहे. एरव्ही माझे रूट्सही मुंबईतच आहेत. कुठच्याही ग्रामीण किंवा इतर समाजाशी नाते मला सांगता येणार नाही. अपघात म्हणून मी दिल्लीला जाईन (होमसिक ब्रिगेड), जंगलात फेरफटका मारीन (वणवा). परंतु मला मुंबईबाहेरच्या जगाबद्दल औत्सुक्य नाही.

मुंबईच्या जीवनाइतकाच लैंगिक संबंधही मी महत्त्वाचा मानतो. माझ्या 'डोंबा-याचा खेळा'पासून 'वॉर्ड नं. ७' पर्यंत माझ्या कादंब-यांमधून लैंगिक जीवनाचे दर्शन नॅचरली पेश केले गेले आहे. आपल्या समाजाच्या लैंगिक जीवनाबद्दल मी काय सांगावे. डॉ. लोहियांनीच आपला समाज लैंगिकदृष्ट्या विकृत आहे असे प्रतिपादन केले आहे. जर डॉ. लोहियांसारखा विचारवंत लैंगिक जीवनावरील भाष्य उघडपणे मांडतो तर ते मी 'वासूनाक्या'तून आणले तेव्हा अनेक प्रोफेसरी समीक्षकांनी, मला लैंगिक जीवनाशिवाय काही दिसतच नाही, अशी बोंबाबोंब केली होती. लैंगिक संबंध व न-संबंध, दोन्ही बाजू मी हाताळल्या आहेत. दुर्गाबाईंच्या मते या दोन्ही बाजू हाताळण्यातच लेखकाचे सामर्थ्य आहे.

मी 'वेडा' (एक सुन्हेरा ख्वाब) नावाची एक बलात्कार विषयावरील कथा माझी पत्नी शोशन्ना हीस वाचावयास दिली होती. ती वाचल्यानंतर शोशन्ना भयंकर अस्वस्थ. ते पाहून मला चित्रण यथार्थ असल्याचे समाधान झाले. लैंगिक चित्रणाचा आस्वाद वाचकांनी अलिप्तपणे घेतला तर ते खरे नव्हे. त्यामुळे वाचक अस्वस्थ झालाच पाह्यजे. तीच त्याची कसोटी होय. मीही हे चित्रण करताना खूपच अस्वस्थ होतो.


सेक्स ही दिलीप चित्रे म्हणतो त्याप्रमाणे एकच गोष्ट लिहिण्यासारखी आहे नि वाचण्यासारखी आहे. आपल्या एरव्ही अ‍ॅक्टीव्हिटीज खूप चालतात. परंतु अखेर आपल्या जीवनाचा ताळेबंद आपल्या लैंगिक जीवनातील यशापयशानेच होतो. मला वाटतं, कादंबरी किंवा कोणतेही लेखन या विषयाच्या संदर्भात असेल तरच ते वर्थ रीडिंग असते. मला ठाऊक आहे, सध्या लैंगिक विषयाकडे वाकड्या नजरेनं पहाण्याची लाट आली आहे. अरुण साधूसारख्या लेखकांना तर हा विषय हाताळताही येत नाही. (हे माझेच मत नाही, एका मोठ्या साहित्यिकाचेही मत आहे!) तरीसुद्धा तो मराठीतील अग्रगामी लेखक ठरतो. मराठी भाषेतच सेक्सशिवाय लिहिणारी माणसे मोठी होतात.
 
सेक्सवर लिहिण्यासारखे आपल्याला दर घडीला दिसून येते म्हणूनच आपण लिहीत आहे. मी सेक्सवरच लिहितो आणि त्याच्याबद्दल मला यत्किंचितही शरमेची बाब नाही. इंग्लंडमध्ये एका जुन्या जमान्यात सेक्स संबंधात स्त्री-पुरुषांना लाजा वाटत- ते त्यांचे लैंगिक संबंध हे कर्तव्यबुद्धीवर आधारलेले असत. मजा अशी की आज जुन्या जमान्याप्रमाणे आपल्या प्रोफेसरांसकट सेक्ससंबंधी टॅबू बाळगणारे लोक पाह्यले की माझ्या लक्षात येते- आपण काही आपल्या समाजासाठी लिहीत नसलो पाहिजे, याची खात्री पटते. सहाजिकच आपण सेलेबल नाही. वि. स. खांडेकरच निरनिराळ्या मुखवट्याखाली या भाषेत जन्म घेतात आणि आपण त्यांचे रोम्यांटिक, अलंकार-भारलेले सुखवस्तू व चमचमीत लेखन हीच त्यांच्या आस्वाद्यमान्यतेची सर्वश्रेष्ठ क्षमता म्हणावी लागेल. . .आय सिन्सिअरली होप, दे विल पास. मगच मला आपला लेखक म्हणवणारी पिढी जन्माला येईल.

काही फोटो

भाऊ पाध्ये

***

'वैतागवाडी'च्या तिस-या आवृत्तीच्या प्रकाशनाच्या वेळी शोशन्ना पाध्ये, भाऊ पाध्ये, बाबूराव चित्रे आणि भालचंद्र नेमाडे. (१९९५)

'भाऊ पाध्ये यांची श्रेष्ठ कथा' या पुस्तकाच्या कुठल्यातरी एका आवृत्तीच्या प्रकाशनाच्या वेळी दुर्गाबाई भागवत, भाऊ पाध्ये, शोशन्ना पाध्ये

भालचंद्र नेमाडे, यु. आर. अनंतमूर्ती, भाऊ पाध्ये, शोशन्ना पाध्ये. (भाऊंच्या वसईतल्या घरी)

(आरती साळुंके यांच्या संग्रहातून)

भाऊचा अखेरचा धक्का

- अशोक शहाणे

(भाऊ पाध्ये वारल्यानंतर 'महाराष्ट्र टाइम्स'मध्ये ३ नोव्हेंबर १९९६ रोजी छापून आलेला हा लेख शहाण्यांच्या परवानगीने इथे.)

'अन् हा भाऊचा धक्का!' आपलं बोट धरून असलेल्या मुलाची भाऊ ओळख करून द्यायचा. 'तसं याचं आणखी एक नाव आहे. अभय. पण खरा हा भाऊचा धक्काच.'

तसा आणखी एक भाऊचा धक्का मुंबईत आहे बहुदा अजून. हा भाऊचा धक्का स्थावर. अन् बापाचं बोट धरून असलेला भाऊचा धक्का जंगम. एवढाच फरक.

हा झाला भाऊचा पहिला धक्का. अन् आता निदान परवा आपल्या पांगळ्या झालेल्या अंगानं एकदम अख्ख्या जगालाच- निदान मराठी जगाला- भाऊचा धक्का खावा लागला. तो बहुदा शेवटचाच. पण आपला तसाच नाही गेला. धक्का देऊनच गेला.

धक्के द्यायची भाऊची सवय तशी जुनीच. त्याची पहिली कादंबरी 'डोंबा-याचा खेळ' (कधी? साठ साली बाहेर पडली होती बहुतेक.) हा भाऊनं मराठी साहित्याला दिलेला पहिला धक्का होता. भाऊला पदरचे निम्मे पैसे घालायला लावून मॅजेस्टिकच्या कोठावळ्यांनी ती काढली होती. ही काहीतरी फार मोठी कादंबरी आहे वगैरे अर्थातच कोठावळ्यांना कल्पना असणं शक्यच नव्हतं. अन् मग त्यानंच का काय मराठीतल्या टीकाकारांचं पण लक्ष 'डोंबा-याच्या खेळा'कडे गेलंच नाही. कुणी फार मोठ्या उत्साहानं परीक्षण वगैरे लिहायच्या फंदात पडलंच नाही. भाऊचे निम्मे पैसे एकूण पाण्यात गेले.

वाचकांच्या या डोळे असून न दिसणा-या आंधळेपणामुळं कुणाच्या लक्षातच आलं नाही की 'डोंबा-याचा खेळ' ही मराठीतली पहिलीच 'मॉडर्न' कादंबरी आहे. तसं कविता लिहून मर्ढेकरांनी मराठीत एकदम 'मॉडर्न'पणा भिनवला होताच. पण कवितेत असल्या गोष्टी सोप्या जात असतील त्या मानानं. पण गद्य लिखाणात 'मॉडर्न' मनोवृत्ती आणणारं पहिलं पुस्तक म्हंजे 'डोंबा-याचा खेळ'च.

म्हंजे 'डोंबा-याचा खेळ'चा नायक युनियनमध्ये कामाला लागतो, त्याचा पहिला दिवस भाऊ एवढा अप्रतिम सांगून जातो. म्हंजे होत काहीच नाही. हा आपला जाऊन ऑफिसमध्ये बसतो. ब-याच वेळानं कुणीतरी येतं नि म्हणतं, चल, बाहेर जाऊन येऊ या. मग ते दोघं तिस-याकडं जातात. काही बोलतात. मग तिथनं आणखी एकाकडं. तिथं पण बोलणं होतं. मग आणखी एकाकडं. नि शेवटी परत ऑफिस. म्हंजे ही भटकंती, बडबड हेच काम. ऑफिसचं काम. रिकामपण हेच काम. हे भाऊनं सांगायच्या आधी मराठीत कुणाला ठाऊकच नव्हतं बहुतेक.

किंवा 'डोंबा-याचा खेळा'तलंच पक्षाचं अधिवेशन. स्वातंत्र्यानंतरची 'पब्लिक लाइफ'ची नस भाऊनं कशी काय बरोबर पकडली कोण जाणे.

पण हे असं फोडून सांगण्यात काहीच गंमत नाही. ही मास्तरकी आमच्या कॉलेजा-विद्यापीठातल्या मास्तरांनाच लखलाभ असो. खरं वर्म तर पुस्तक वाचत असताना आपसुकच भिडायला हवं. त्यातला आपसुकपणा गेला की सगळंच बदलतं.

अन् गंमत अशी होती की भाऊला कादंबरीच्या 'फॉर्म' वगैरेबद्दल अजिबात सोस नव्हता. तो नसल्यामुळंच कदाचित आमच्या टीकाकारांच्या नजरेतनं ती सुटली असेल. कारण तेव्हाचे दिवस 'फॉर्म'च्या बोलबाल्याचे होते. अन् भाषेचा पण तसा काही 'फील' भाऊच्या या कादंबरीत नव्हता. मग कोण लक्ष देणार?
 
आपला पहिला धक्का वाचकांनी लावून घेतलाच नाही, असं बघितल्यावर भाऊनं बारक्या लिखाणाला हात घातला. 'वासूनाक्या'च्या पहिल्या दोन गोष्टी, मला वाटतं ६१ साली. 'रहस्यरंजन'मध्ये छापून आल्या. नि मग तिसरी एक 'जत्रा' नावाच्या वार्षिकात. नि मग एकदम पुस्तकच. ते मात्र गाजलं. म्हंजे आचार्य अत्र्यांनी गाजवलं. त्यांना भाऊचा हा दुसरा धक्का बरोबर लागला होता. आरोप नेहमीचाच. अश्लीलपणाचा. तरी बरं, पुस्तकात ब-यापैकी 'मुद्राराक्षस' होते. म्हंजे 'पोलिसांचे लफडे मागे लागले की समजेल' असं गफलतीनं छापलेलं. मग सरकारपर्यंत पण धक्का पोचला. सरकारला साहित्यात काय गम्य असणार? वसंतराव नाईकांनी पुस्तक ग. दि. माडगूळकरांना वाचायला दिलं. माडगूळकरांनी ते वाचलं नि प्रकरण तिथंच मिटलं.
 
म्हंजे 'वासूनाक्या'चा पण धक्का लागला तो चुकीच्याच अंगानं. रस्त्यावर वेळ काढणा-या पोरांची भंकस म्हंजे काय प्रकार आहे, ते बघावसं कुणालाच वाटलं नाही. जास्तीत जास्त जमेची बाजू काय तर ही एक आतापर्यंत साहित्यात न आलेली मुंबई भाऊनं मराठीत आणली. एवढ्यावरचं भाऊची बोळवण केली गेली. हे परत त्याची पाठराखण करणा-यांकडनंच.
 
अर्थात मुंबई तेव्हासुद्धा अगडबंबच होती. अक्राळविक्राळसुद्धा. कदाचित आत्ताएवढी नसेल; पण तरी होतीच. मर्ढेकरांनी 'जिथे मारते कांदेवाडी, टांग जराशी ठाकुरद्वार' म्हणून एक कोपरा दाखवून ठेवला होताच; पण तेवढ्यानं काय होणार? पठ्ठे बापूरावांनी म्हटल्याप्रमाणं मुंबई खरोखरीची 'रावणाची दुसरी लंका' होती. 'वासूनाका' हा त्यातला एक नाका झाला, इतकंच.
 
अन् अर्थात साक्षात मुंबईवर लिहायचा भाऊचा अधिकार इतर कुणाहीपेक्षा जास्तीच होता. तो अगदी 'ओरिजिनल' मुंबईकर होता. पिढीजात. म्हंजे मुंबईची 'बाँबे' व्हायच्या कैक आधीपास्नं. जेव्हा मुंबईत फक्त कोळी मंडळी रहात होती नि त्यांनी नंतर आवर्जून बोलावून आणलेली, धार्मिक कृत्यं करायला उपयोगी पडणारी ही त्यांची उपाध्ये मंडळी. बस्. कोळ्यांची उपाध्येगिरी करणारे म्हणून हे पाध्ये. तर भाऊची मुंबई ही थेट बापजाद्यांपास्नंची मुंबई होती.

मुंबई काही झालं तरी भाऊमधनं काढता येण्याजोगीच नव्हती. म्हणूनच तर मग 'वैतागवाडी' आली, 'बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर', 'चांदी', 'राडा' सगळेच तर ह्या अवाढव्य मुंबईच्या बेढब चेह-याचे वेगवेगळ्या 'अँगल्स'मधनं घेतलेले 'क्लोजअप्स' होते. संकल्प सोडलेलं न् लिहून न झालेलं लिखाण पण मुंबईवरच बेतलेलं होतं. अर्थात कुणाही एका लेखकाला मुंबईला म्हणा की मुंबईसारख्या जगड्व्याळ शहराला कवेत घेता येण्याजोगं नसतच. इथंच कशाला, जगात कुठंही. कवी आपले बरे त्या मानानं छोटीछोटी चित्रं काढून ठेवतात. नारायण सुर्वे, दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे, नि अर्थातच नामदेव ढसाळ. मलिका अमरशेख पण. लेखक (म्हंजे गद्य लिहिणारे) त्या मानानं इतके नाही निघत. कदाचित ते बिचकत असावेत. मुंबई म्हंजे काही साधीसुधी चीज नव्हेच.

भाऊची भाषा तशी सरधोपट होती. नवे शब्द पाडायचा हव्यास त्याच्यात अजिबात नव्हता; पण भावलेली गोष्ट सांगायची हातोटी मात्र बरोब्बर होती. कुणी दोस्तोयेव्स्की व्हायची इच्छा बाळगणं म्हंजे भलतंच त्रांगडं. पण त्यापेक्षा छोटं कुणी भाऊच्या डोळ्यांसमोर नव्हतंच. अन् परवड तर भाऊच्या पदोपदी अनुभवाची गोष्ट. ट्रेड युनियन, कापडगिरणी, लिहिण्याची हातोटी आहे म्हटल्यावर वर्तमानपत्र. भाऊ कुठंही आनंदातच. 'प्रेस कॉन्फरन्स'ला नेऊन मित्रांना खाऊ घालणं हा परिपाठ.

अन् ह्यातच भाऊ सिनेमाला लागला. पेपरवाल्यांचे आपले कप्पे असतात एकेक. त्यात सिनेमाचा कप्पा भाऊच्या वाट्याला आला. अन् भाऊ पण त्याच्यात रामाला. भाऊच्या आधी काय नि नंतर काय, सिनेमाबद्दल- नि ते पण हिंदी सिनेमांबद्दल- असं कुणी म्हणता कुणीच लिहिलेलं नाही. तेव्हाही नि आत्ताही हिंदी सिनेमांबद्दल लिहायची धोपट पद्धत म्हंजे नाक उडवायचं. हिंदी सिनेमातलं सगळंच बेगडी. त्याचा काय 'सिरीयसली' विचार करणार, असा एकूण आविर्भाव. भाऊ ह्या वाटेला अजिबात फिरकला नाही. त्यानं कशी कोण जाणे पण हिंदी सिनेमाची नेमकी नसच पकडली. 'स्पिरीट' पकडलं. नि त्याचं 'सेलेब्रेशन' दर आठवड्याला आरंभलं. योगायोगानं तेव्हा सिनेमात भाऊला झपाटून टाकणारी माणसं होती. मेहमूद, किशोर, वहिदा, हेलन. मधुबाला अर्थात. पण मीनाकुमारी, नर्गीस वगैरे नाहीत. हिंदी सिनेमातली 'इन्स्टंट' करमणूक भाऊनं अचूक हेरली होती. त्यातला अमुक एक पैलू भाऊला जास्त भावत होता, अशातला भाग नव्हता. तो एकदम नाडीच पकडायचा. म्हंजे 'गाईड'मधलं 'आज फिर जिने की तम्मना है' कसं चांगलं होतं, हे त्याला आपसुक कळायचं. चालबील नाही, टेकिंग-बिकिंग नाही, वहिदाचा  अभिनयबिभिनय नाही, तर हे सगळं मिळून जे एक रसायन तयार व्हायचं, तिथं भाऊ एकदम भिडायचा. विश्लेषण वगैरे करत बसण्यात त्याला अजिबात स्वारस्य नव्हतं. 'भाऊ नंतर नंतर फार कमर्शियल लिहीत गेला' हे आपल्या औरंगाबादकर मित्राचं मत तो हस-या चेह-यानं 'एंजॉय' करत असल्यासारखा ऐकायचा. वैषम्य त्याला कधी शिवलं नाही. टीका कधी त्यानं अंगाला लावून घेतली नाही. सिनेमाबद्दलचं भाऊचं लिहिणं त्याच्या लेखी 'कमर्शियल' नव्हतंच. पगारापोटी लिहिलेलं असं ते राह्यलंच नाही. तो आपला मनापास्नंच लिहीत गेला. नि हिंदी सिनेमा हा काय 'फिनॉमेनन' आहे हे वेगवेगळ्या परींनी सांगत गेला. आता अशा लिखाणाची पुस्तकं काढायचा प्रघात नाही इतकंच. पण ह्याही लिखाणात भाऊ शंभर टक्के हजार आहे.

भाऊनं जन्मात कविता कधीच लिहिल्या नसतील. पण कोणत्याही वयात पोरपण जपायची युक्ती त्याला बेमालूम येऊन गेली होती. मुंबईतल्या रगडा-पॅटिसच्या गाड्या भाऊकरताच रस्त्यावर असतात असं वाटायचं. खाण्यापिण्यात त्याला अगदी लहान पोरासारखा 'इंटरेस्ट' होता. अन् खाण्यापिण्यातच कशाला अगदी हिंदी सिनेमासारख्या गोष्टीतसुद्धा. हे भाऊला जमून गेलं होतं. उपजतच.

आम्ही मराठी माणसं मुर्दाड आहोत. आमचा मख्खपणा एका ज्ञानेश्वरानं जात नाही, एका तुकारामानं जात नाही, एका साने गुरुजीनंसुद्धा जात नाही. भाऊ पाध्येनं तर तसा प्रयत्नसुद्धा केला नव्हता. त्यामुळे भाऊचं लिखाण काय प्रतीचं होतं ह्याबद्दल आम्ही अडाणी राह्यलो असलो तर नवल वाटायचं काहीच कारण नाही. 'कधीकाळी कुठंतरी माझा समानधर्मा निपजेल' ही प्रत्येकच लिहिणा-याची आशा असते. अशी काही आशा भाऊ मागं ठेवून गेलाय का नाही कोण जाणे!
***
'लोकवाङ्‌मय गृहा'ने प्रकाशित केलेल्या 'नपेक्षा' या शहाण्यांच्या पुस्तकात हा लेख आहे.
***